Photo credit: Pinterest
1. GİRİŞ
İş hayatında çalışma süresi ve bu sürenin aşılmasıyla gündeme gelen fazla çalışma (fazla mesai) kavramı, işçi ve işveren ilişkilerinde en çok ihtilafa konu olan alanlardan biridir. Türkiye’de fazla mesai, 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili ikincil düzenlemeler ile sınırları çizilmiş, işçinin korunması amacıyla belirli şartlara bağlanmıştır. Bu makalede fazla mesainin hukuki niteliği, hangi durumlarda fazla çalışma sayılacağı, nasıl belgelendirileceği, ücretlendirme esasları ve fazla çalışmanın iş sözleşmesinin feshi açısından sonuçları kapsamlı şekilde incelenecektir.
2. FAZLA MESAİNİN TANIMI VE YASAL DÜZENLEMELER
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, “Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılır.” Buna göre, haftalık 45 saati aşan her çalışma saati, fazla mesai kapsamına girmektedir. Ancak bazı sektörlerde veya toplu iş sözleşmeleriyle haftalık çalışma süresi 45 saatin altında da belirlenebilir. Bu durumda da esas alınan normal haftalık sürenin aşılması fazla çalışma olarak değerlendirilir.
3. FAZLA MESAİ YAPILABİLMESİNİN ŞARTLARI
a) İşçinin Rızası
İş Kanunu’na göre fazla mesai yaptırılabilmesi için işçinin yazılı rızası gereklidir. Bu onay iş sözleşmesi kurulurken alınabileceği gibi daha sonra da alınabilir. Ancak işçi, daha sonra bu onayı geri alma hakkına sahiptir.
b) Yıllık Sınır
Kanun, işçinin sağlığı ve güvenliği açısından yıllık fazla mesai süresine 270 saat sınırı koymuştur. Bu sürenin aşılması yasaktır.
c) İstisnalar
Bazı durumlarda işçiden rıza aranmaksızın fazla mesai istenebilir. Olağanüstü haller, savaş hali, yangın, deprem gibi zorlayıcı sebepler bu durumlardandır (İş Kanunu m.42).
4. FAZLA MESAİ ÜCRETİ VE HESAPLANMASI
Fazla mesai karşılığında işçiye normal saat ücretinin yüzde elli fazlası ödenmelidir. Saat ücreti şu şekilde hesaplanır:
Saatlik ücret = Aylık brüt ücret / 225 (aylık ortalama çalışma süresi)
Örnek: Brüt maaşı 15.750 TL olan bir işçinin saatlik ücreti 15.750 / 225 = 70 TL olur. Bu işçi fazla mesai yaptığında saatlik ücreti 70 + (70 x 0.5) = 105 TL olacaktır.
İşçi fazla mesai karşılığında ücret yerine serbest zaman da talep edebilir. İşçi, her fazla mesai saati için 1 saat 30 dakika serbest zaman kazanır ve bunu 6 ay içinde kullanmalıdır (İş Kanunu m.41/4).
5. FAZLA MESAİNİN İSPATI
Fazla mesainin ispatı işçi ile işveren arasındaki uyuşmazlıkların en sık yaşandığı konudur. Yargıtay içtihatlarına göre:
– İşçi fazla mesai yaptığını yazılı belge (örneğin puantaj, giriş-çıkış kayıtları, vardiya çizelgesi) ya da tanık beyanlarıyla ispat edebilir.
– Fazla mesai ödemesi yapıldığını ispat yükü ise işverene aittir.
– İşçinin bordrosunda fazla mesaiye yer verilmişse ve işçi bordroyu ihtirazi kayıt koymadan imzalamışsa, fazla mesai yaptığı iddiası zayıflar.
6. FAZLA MESAİNİN SINIRLANDIRILMASI
Bazı işçi grupları fazla mesai kapsamı dışındadır:
– Yöneticiler ve üst düzey çalışanlar: Yönetim yetkisi olan, işyerinin genel işleyişini yöneten kişilere fazla mesai ücreti ödenmeyebilir.
– İş Kanunu kapsamı dışındaki işçiler: Deniz işçileri, ev hizmetlerinde çalışanlar, belirli tarım işçileri gibi özel düzenlemelere tabi kişiler farklı hükümlere tabidir.
– Gece çalışanları: Gece çalışma süresi en fazla 7.5 saatle sınırlandırılmış olup gece fazla mesaisi ayrı değerlendirilir.
7. FAZLA MESAİ ÜCRETİNİN ÖDENMEMESİNİN SONUÇLARI
Fazla mesai ücretinin ödenmemesi işçi açısından haklı fesih nedeni oluşturabilir. İş Kanunu’nun 24/II-e maddesine göre, işveren tarafından ücretlerin eksik ya da zamanında ödenmemesi halinde işçi, ihbar süresine uymaksızın derhal fesih hakkına sahiptir.
Yargıtay içtihatlarında da, uzun süre fazla mesai yapılmasına rağmen ücretinin ödenmemesi veya eksik ödenmesi halinde işçinin sözleşmeyi haklı nedenle feshettiği kabul edilmektedir. Bu durumda işçi, kıdem tazminatına hak kazanır.
8. FAZLA MESAİNİN İŞVEREN AÇISINDAN SONUÇLARI
Fazla mesai ödemeyen işveren;
– İdari para cezası ile karşılaşır. 2025 yılı için fazla çalışma ücretinin ödenmemesi halinde işveren hakkında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından her bir işçi için cezai işlem uygulanabilir.
– Kıdem tazminatı yükü doğabilir. İşçi, fazla mesai nedeniyle sözleşmesini haklı nedenle feshederse işveren kıdem tazminatı ödemek zorunda kalır.
– İş kazası riski artar. Uzun süreli fazla mesai, iş kazası ihtimalini artırır. Bu da işverenin tazminat yükümlülüğünü doğurabilir.
9. TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİNDE FAZLA MESAİ
Toplu iş sözleşmeleriyle fazla mesai ücretleri daha yüksek oranlarda belirlenebilir. Örneğin bazı sözleşmelerde %50 yerine %75 ya da %100 zamlı ödeme öngörülmüştür. Ayrıca fazla mesainin sınırları, serbest zaman uygulaması ve çalışma düzeni özel olarak düzenlenebilir.
10. SONUÇ
Fazla mesai, işçinin emeğinin karşılığını alabilmesi ve iş yaşam dengesinin korunabilmesi açısından kritik önemdedir. 4857 sayılı İş Kanunu, işçilerin fazla çalışma konusunda korunmasını amaçlamış, bu hakkın kötüye kullanılmasını önlemek adına belirli şartlar ve sınırlamalar getirmiştir. İşverenin fazla mesai yaptırabilmesi için işçinin onayı, yıllık sınırlara uyum ve uygun ücretlendirme şarttır. Aksi takdirde bu durum iş ilişkilerinde ciddi ihtilaflara, tazminat yükümlülüklerine ve işçiye fesih hakkına yol açabilir. İşçilerin fazla mesai haklarını bilmeleri ve gerektiğinde hukuki yollara başvurmaları, emeğin korunması açısından son derece önemlidir.
